Anthologie du conte créole réunionnais

Anthologie du conte créole réunionnais

Editeur : UDIR

Auteur : Laetitia Samlong-Ah Kiem

ISBN : 978-2-87863-084-8

4,99 €
4.99 EUR 4,99 €
4,99 €
Mis en ligne par Lectivia
Dernière mise à jour 11/10/2024
Lecteur(s) 4
Français Jeunesse Créole Débutant(e)
Anthologie du conte créole réunionnais

0. Avertissement

L’anthologie du conte créole réunionnais ouvre à ces imaginaires insoupçonnés où le langage tient le réel à distance, tout au moins le langage éloigne le réel de ce qu’on nomme un ailleurs du sens. Ce qui s’avère alors le réel, c’est le fantastique, le merveilleux, l’impensable qui n’exclut pas une certaine violence dans les mots et les événements quand il s’agit de contes. Cette violence pourrait choquer les lecteurs, même si elle n’est pas le seul fait du conte, elle est présente aussi dans la poésie et le roman réunionnais, autour de la thématique de l’esclavage et du marronnage, de la misère et de l’exil en métropole.

Aujourd’hui, nous aurions tendance à stigmatiser cette violence.

Cependant, dans Psychanalyse des contes de fées, Bruno Bettelheim présente à juste titre les contes comme un héritage culturel. Il affirme deux choses importantes : « La vie réelle n’est pas que soleil », et la violence, l’enchantement, le dualisme, le dilemme œdipien, le mensonge, la méchanceté, l’angoisse de séparation, la trahison, « tout en divertissant l’enfant, l’éclaire sur lui-même et favorise le développement de sa personnalité. » À présent que le conte fait partie du patrimoine immatériel de l’humanité, il ne viendrait à l’idée de personne de mettre en doute son utilité à servir de guide à l’enfant. C’est un fait acquis. Nos traditions orales nous offrent une richesse culturelle unique à partager avec le monde, d’où cette anthologie qui répond à un véritable besoin.

Initié par la Dac de La Réunion et réalisé par l’Udir, ce projet éditorial remet nos contes au goût du jour et participe à la revalorisation de la langue créole qui joue un rôle fondamental dans la construction de notre identité.

Traditionnellement le conte est mystère, même si le sens des textes change au fil du temps. Si la voix du lecteur ne s’entend pas, celle du conteur ou du rakontèr zistoir enchante l’oreille par la métamorphose du souffle. Donc, il appartient aux conteurs d’adapter chaque conte à la scène. De fait, nous avons reproduit les contes dans leur graphie d’origine, sans rien modifier non plus quant aux vocables et à la syntaxe, quitte à ce qu’on fasse un indispensable effort de lecture pour se les approprier. Une telle approche montre que la marche vers une graphie officielle de la langue créole réunionnaise s’inscrit dans le temps et ne peut être que le fruit d’une longue réflexion. Entre la graphie des contes anciens et les graphies proposées ensuite par Lékritir 77, KWZ ou Tangol, on remarquera des différences notables.

En 2003, Daniel Honoré propose une graphie phonologique pour lire le créole : un signe correspond à un son et tout signe se prononce (sauf le « e » muet à la fin de certains monosyllabes). Le souci de respecter les différences de prononciation selon les régions géographiques et les milieux socio-culturels l’a amené à adopter les propositions de la graphie Tangol ou 2001, mais en les simplifiant.

ä peut se lire a ou an : käne, kane ou kann

ë peut se lire é ou eu : sër, sér, seur

ï peut se lire i, u ou ui : plï, plu, plui

ö peut se lire o ou on : döne, done, donn

sh peut se lire s ou ch : soz, shoz

gn peut se lire gne ou ye : guingn, guingne, guinye

Pour une lisibilité plus grande, Daniel Honoré a choisi également de doubler le « s » final de certains monosyllabes ou d’ajouter un « e » muet. Exemples : « pass » au lieu de « pas » et « danse » au lieu de « dans ». Il a ajouté aussi un « e » muet à certains monosyllabes terminés par un « t » quand ce dernier est précédé d’une consonne. Exemple : « porte » au lieu de « port ». Ces précisions sont importantes, car si la langue créole est parlée par plus de 80 % de la population, seul un petit nombre de Réunionnais parvient à lire facilement la langue écrite. En effet, apprendre à lire le créole est une étape incontournable, car c’est une vraie langue qui possède déjà une riche littérature : fables, poèmes, contes, pièces de théâtre, romans, récits, nouvelles, livres pour la jeunesse.

Dans ma préface au livre d’Aude-Emmanuelle Hoareau, Concepts pour penser créole, j’ai écrit ceci : « Avec les tentatives d’aménagement et de standardisation d’une orthographe (Lékritir 77, 1983, 2000, etc.), voire d’une écriture normalisée en langue créole, les écrivains n’ont cessé d’écrire en créole ; les chanteurs n’ont cessé d’écrire et de chanter en créole ; les conteurs n’ont cessé de conter en créole ; les hommes de théâtre n’ont cessé d’écrire et de jouer des pièces en créole. Parce que la langue créole véhicule une pensée, une culture, une histoire, un avenir, depuis des dizaines d’années on l’étudie pour l’écrire, pour l’enseigner, pour publier des dictionnaires, des grammaires, des manuels scolaires – et pour en faire une langue à part entière. »

Si la littérature donne à la langue créole ses lettres de noblesse, les contes créoles traditionnels sont porteurs d’un univers qui n’a pas fini de nous enchanter, notamment avec ses valeurs ancestrales. Ils nous offrent aussi une prise de conscience, une esthétique, une nouvelle manière de penser créole, et que les idées progressent, et que l’homme avance avec le monde vers l’acceptation des différences, vers plus de lumière.


Jean-François SAMLONG


- Fin du chapitre - 


Tous les contenus du site internet de Lectivia sont protégés par la loi sur les droits d'auteur. L'utilisation, le partage ou la reproduction de toute partie du contenu sans l'autorisation du titulaire du droit d'auteur ou des ayants droits ou de Lectivia sera punis par la loi en vertu des règlements sur la violation du droits d'auteur et la propriété intellectuelle

Anthologie du conte créole réunionnais
33. Annexes

Illustrateurs

Danny Dandin

Magma de la Fournaise s’écoulant dans un océan de couleurs.

Du Musée Léon Dierx au Parc des Expositions de la Ville de Saint-Denis, et après une longue période de réflexions et de recherches picturales, Danny Dandin s’est donné le temps de se faire une force intérieure traduisant son audace et son caractère.

S’infiltrer dans sa peinture, c’est constater des mouvements qui vont au-delà de la cohérence de la mémoire et qui nous projettent dans des lieux d’où naissent les traces d’une nouvelle dimension aux fausses perspectives.

Le « Psychédélic » permanent que l’humain revendique dans l’inconscience se détache du quotidien cruel. Les turbulences et cyclones incontrôlables de ses compositions donnent de la brutalité à la non rigueur des formes et aux rythmes cassés de ses graphismes.

Des couleurs et des structures  qui s’harmonisent ou contrastent entre elles, qu’importe, car d’après Danny Dandin, l’essentiel n’est pas physique et ses travaux s’orientent vers des recherches de conceptions psychiques.

Observer ses tableaux nous fait prendre conscience de la complexité extrême des  projections de sa mémoire.


DAISY DE PALMAS JAUZE

Daisy de Palmas Jauze est peintre, essayiste, romancière, poète et professeure d’anglais. 

Née à l’île de La Réunion en janvier 1959, y a toujours vécu, y a fait sa scolarité et ses études de littérature anglo-saxonne. Bac littéraire latin à 17 ans, en 1976, maîtrise soutenue à Paris VII en collaboration avec l’université du Michigan, sur l’esclavage dans les colonies américaines, en s’appuyant sur la Bible et le Code noir américain. 

Elle a repris ses études lorsque la filière s’est ouverte à La Réunion : master sur la Fantasy anglo-saxonne en 2000 et thèse de doctorat sur les dragons anciens et ceux de la Fantasy anglo-saxonne contemporaine, soutenue en 2003. Elle revendique aujourd’hui le titre de dragonologue, étant la première française à avoir amené les dragons de la littérature populaire au niveau universitaire. 

Depuis, elle queste les dragons, écrit et fait des conférences.

Parallèlement Daisy Jauze poursuit sa création artistique. Elle a donné des cours de peinture en atelier personnel pendant 25 ans, de 1992 à 2017. Elle expose périodiquement depuis 1989, plus de 30 expositions personnelles un peu partout sur l’île et une cinquantaine d’expos collectives dont certaines en France (Grand Palais à Paris, Deauville, Mollans-sur Ouvèzes...) et dont de nombreuses avec l’UDAR. 

Elle illustre également des couvertures d’ouvrages universitaires (Rodrigues, la troisième île des Mascareignes, Inégalités et Spatialités de J.-Michel Jauze, etc.), des romans (Anna des Hauts de Moy de la Croix, Demain un autre jour de Tacite Agénor, Abdelkrim ou la clé des mondes de Peggy-Loup Garbal), des recueils de poésies, Papillon Corail, Plumes d’Azur et ceux des poètes de l’Oise auxquels elle a contribué durant de nombreuses années. Elle a également illustré des affiches de colloques (Femmes plurielles, l’Indianocéanie), des catalogues, etc. Son travail artistique lui a valu un diplôme de reconnaissance de sa contribution au rayonnement artistique de l’ile en 2000. Elle a aussi obtenu deux médailles en France métropolitaine, et le titre d’artiste européenne.


BIBLIOGRAPHIE

Poésie :

Vibrations colorées, 2001, Saint-Denis, collection « Pages à images »


Essais : 

Saints et Dragons, 2012,  Paris, Les éditions du Panthéon

Les dragons de la Fantasy, legs du passé et renouveau, 2014, Paris, les éditions du Panthéon 

La Dragon Fantasy, étude structurelle d’un sous-genre de la Fantasy, 2018, Paris, les éditions du Panthéon 


Romans du cycle Hispéria :

Cueilleurs de Nuages, 2014, Paris, les éditions du Panthéon

Au fen des Vangueurs, 2016, Paris, les éditions du Panthéon

Pacte avec la Déesse, 2018, Paris, les éditions du Panthéon



CHARLY LESQUELIN

Né en 1969 à Saint-Pierre, Charly manifeste dès les années 80 un intérêt pour la peinture, la chanson et les divers instruments de musique. Un CAP de dessin publicitaire en poche, il exerce le métier de dessinateur de publicité pendant huit ans.

Alors qu’il fait sa première exposition avec le collectif Art-en-ciel au Tampon en 1991, il quitte son métier pour devenir portraitiste de rue. Il perfectionne sa technique picturale : devenir « Artiste peintre » est pour lui l’objectif ultime.

Il travaille en parallèle à des œuvres originales, aux couleurs éclatantes, fortement imprégnées de références à la civilisation créole réunionnaise et multiplie les expositions à La Réunion.

En 2002-2004, il expose au Carousel du Louvre, au Grand-marché d’art contemporain de Bastille et à la galerie Garcia Laporte à Paris. Il découvre alors les maîtres anciens dans les musées.

En 2007, sous l’influence d’un moine bouddhiste, sa peinture prend de nouvelles orientations. C’est le début d’une production picturale introspective marquée par une importance plus grande du paysage. C’est aussi à ce moment-là que surgit l’influence de la calligraphie, des noirs de l’encre de Chine. Les camaïeux au gris de Payne prennent plus d’importance sur les couleurs flamboyantes de sa première période.

En 2008, il obtient le prix de peinture Guy Seradour.

Pendant une décennie, il participe à plusieurs workshops et expositions en Chine, en Indonésie et au Botswana.

En 2019, il pose ses valises en Corée du Sud pour la création de la collection du musée de l’enfant à Séoul.



Emmanuelle Peters

Réunionnaise,  dernière d’une fratrie de six enfants, Emmanuelle  a longtemps fait taire en elle l’appel de la musique. Adolescente, la jeune « Manou » chante dans un groupe. Mais ses parents lui interdisent le sillage d’Alain, son frère, poète, rockeur, rebelle et devenu une légende musicale.

Longtemps, la musique sera pour Emmanuelle celle de son frère dont elle aura la primeur sous cette même varangue familiale où aujourd’hui elle a créé son nid et où elle exprime ses arts.

Si la fibre créatrice est présente en elle, ce n’est que loin de La Réunion qu’elle lui laissera libre cours. À travers la musique ? Certainement pas. La musique, c’était l’affaire d’Alain.

Emmanuelle a 19 ans. Elle rejoint son compagnon chercheur au CNRS, en Afrique du Sud. Elle y séjourne 3 ans. Celle qui composera « Kaniki pays », celle qui chante la richesse du peuple réunionnais est mal à l’aise en plein Apartheid. Elle fréquente tout le monde. Sa proximité avec la communauté noire, lui vaut d’être fichée anti establishment.

À peine dans le Bush, l’enfant du Chaudron hérite des toiles et des tubes de peinture de feu Charles Marbely, dont elle habite la ferme isolée. Elle s’applique, en autodidacte investie. L’art en elle bourgeonne par la peinture. Aidée du Rotary, elle expose deux fois dans la ville de Tzaneen.

De retour à La Réunion, lauréate d’un concours, elle obtient le droit d’exposer au cadre noir de Mizou Alacaraz, la galerie réunionnaise. S’ensuit une sélection pour le prix Ambroise Vollard qui ouvre une exposition collective à Champ Fleuri. Encouragée par ce parcours, elle s’offre l’année de formation de technicienne du spectacle, option décors. Elle y est la seule femme. Elle contribue alors aux décors de La mouette d’Anton Tchekhov, de Paul et Virginie de Bernardin de Saint-Pierre.

Fin des années 80, Emmanuelle franchit le pas. Elle s’installe en tant qu’artiste-peintre à son compte, dans des domaines aussi variés que l’affiche publicitaire (foire de Bras-Panon), l’illustration de contes et roman ( Noël sous les tropiques d’Isabelle Hoarau, Entre deux souvenirs de Marie-Laure Payet), les agendas mais aussi les décors comme le Wex 1 de Thierry Jardinot.

L’art ne la fait pas vivre. La jeune mère choisit des études d’assistante sociale. Elle devient majore de promotion et d’école. Son temps se déroule désormais entre famille, métier, et quelques voyages.

En 2005, et pendant deux ans, un timide retour lui fait rejoindre l’UDAR. Elle y gagne un prix à la salle Beaudemoulin. Quelques toiles s’exposent au Canada, d’autres sont acquises par l’Artothèque.

En 2007, à son insu, son mari l’inscrit à Loulou Pitou. Elle s’autorise enfin la musique. Un an plus tard, elle se lève une nuit et compose les paroles et la musique de « Gadiamb », et composera une quarantaine de titres (paroles et musique), publiera 2 CD, dont 1 contre la violence faite aux femmes.

Elle vit huit années fécondes, créatives, engagées, qu’elle exprime d’une voix chaude sur de nombreuses scènes, dont les Seychelles où la Francophonie la choisit la même année que le barde Joël Manglou.

En novembre 2015, forte de son double parcours, en artiste accomplie, Emmanuelle Peters revient à la peinture, désormais son vecteur de créativité.

Courant 2017 à 2018 sous sa varangue, patiemment, Emmanuelle réalise 40 illustrations pour un livre sur les racines des Avironnais Identité et mémoire partagées D’Eric Ferrère.

Puis participe à la  réalisation du livre-disque «  Comme si j’avais des ailes » de Didier Delezay (groupe musical  : Oté pirates).

Et patiemment, elle construit 3 collections, pour les exposer durant l’année 2018.

De cette énergie bouillonnante, Emmanuelle donne vie à ses œuvres. Ses toiles expriment la créolie, dégagent une puissance majestueuse, font naître et croître en nous l’émotion que chaque enfant, chaque femme, chaque homme ne peut partager qu’en allant d’abord puiser avec spontanéité au plus profond de son intimité.



DEBORAH ROUBANE

Expositions particulières

1982     Galerie l’Œil de Bœuf, Paris

1983     Galerie Vincent, Saint-Pierre (Réunion)

1985     Galerie Le Cadre Noir, Saint-Denis (Réunion)

1987     Galerie Tsaho, Saint-Pierre (Réunion)

1990     Epinacothèque « Paysages et objets fractals», 

      Saint-Pierre (Réunion)

1991     Clinique des Orchidées, Le Port  (Réunion)

1992     Galerie Ror Volmar (Paris)

1992     Galerie Il Candelaïo, Florence (Italie)

1993     Théâtre de Champ Fleuri, Saint-Denis (Réunion)

1994     Clinique des orchidées, Le Port (Réunion)

1995     Galerie Il Candelaïo, Florence (Italie)

1995     Epinacothèque, Saint-Pierre (Réunion)

1996     Grenier des Artistes, Saint-Gilles (Réunion)

1997     Galerie l’Œil de Bœuf, Paris.

1997     Hôtel de la Région, Saint-Denis (Réunion)

1998     Café Moda, Saint-Denis (Réunion)

1998     Galerie Khephren, Saint-Pierre (Réunion)

1999     Galerie Beaux-Arts, Dubaï. 

1999     Biennale de l’Emirat de Sharjah

2000     Galerie de l’Epinacothèque, Saint Pierre (Réunion)

2001     Galerie Art Brutal, Paris 

2002     Artothèque, Saint-Denis (Réunion)

2003     Galerie Arsenik, Saint-Leu (Réunion)

2004     Galerie de l’ Epinacothèque, Saint-Pierre (Réunion)

2005     Hôtel Saint Alexis, Saint-Gilles (Réunion) 

2007     Exposition « Terres marines », Tregunc

2008     Exposition « Les ateliers bleus », Village de peintres de Vouvant

2009     Théâtre du Léman, Genève (Suisse)

2010     Exposition « Peintures d’Exil », Les Avirons (Réunion)

2011     Exposition galerie Arts’Envol, Saint-Pierrre

2013    « Mondes improbables et paysages imaginaires », Villa de la Région, Saint-Denis (Réunion)

2014     Dessins et peintures dans l’atelier des Avirons (Réunion)

2014     Exposition Ephémère au Lux, Saint-Gilles (Réunion)

2015     Salle Beaudemoulin, Tampon (Réunion)

2015     Mairie de Saint-Leu (Réunion)

2018     Salle Beaudemoulin, Tampon (Réunion)

2019-2020     Galerie La Gare « Un autre monde », Saint-Pierre (Réunion)




MONOGRAPHIE


1986 Des Pitons aux lagons


REALISATION D’OUVRAGES

1994 Impressions du Pays d’Abord, Terre Sainte, un quartier de Saint Pierre

1997 Cahier Passeport, ouvrage touristique sur la région du Minervois

1998  Livret des « Sites remarquables du goût » au château de Versailles

1999  Agenda 2000 de la Fondation Père Favron - Histoire de la Fondation Père Favron

2005  Livret du film La lune dans le caniveau de Jean-Jacques Beineix

2006  Réalisation graphique du site internet « Les sites remarquables du goût »

2017 Terre Sainte, les compagnes de la mer



ILLUSTRATIONS

La Normandie, M. Barberousse, Editions Hachette

L’Île Femme, Jean-François Samlong

Zoura Femme Bon Dieu, Jean-François Samlong

Culture et Folie dans l’océan Indien, Jean-François Reverzy

La Fondation du Quartier Saint-Pierre et autres textes, Jules Hermann

Les Chevaliers des Îles, Raphaël Barquissau

Autour de l’Île Bourbon et de Madagascar, François de Mahy

Pérégrinations entre deux Mondes, Waldraut Treilles

Leconte de Lisle, Marius et Ary Leblond

Histoire de la ville de Saint-Denis, H. Azéma

Illustrations de nouvelles d’Axel Gauvin dans la revue Vents et marées

Anthologie de la littérature réunionnaise, D. Fontaine et M. Marimoutou

Poèmes érotiques, Evariste de Parny (éditions Grand Océan)

Réédition des Chansons Madécasses, Evariste de Parny

Planches botaniques, revue Bradleya (British Cactus and Succulents Society)

Illustrations dans le Magazine des Cadres 

L’affaire du siècle, bande dessinée Jean-Jacques Beineix


- Fin du chapitre - 


Tous les contenus du site internet de Lectivia sont protégés par la loi sur les droits d'auteur. L'utilisation, le partage ou la reproduction de toute partie du contenu sans l'autorisation du titulaire du droit d'auteur ou des ayants droits ou de Lectivia sera punis par la loi en vertu des règlements sur la violation du droits d'auteur et la propriété intellectuelle

Anthologie du conte créole réunionnais
32. Tié 7 - Blès 14

In tour pou in žour, lavé in žène marmay ke lété pa tro pti, pa tro gran, pa tro fay, pa tro kosto. Koman lï té i apèl pou vréman, kamëm réyon solèy i ansouvien pï. Mé lo trépë domoun lï té i frékant lavé tinöm alï «Ti Liki» é sa té i agas alï pïto ot shoz. Sé pou la rézon, konsékansman, lï té i préfér èt tousël lo plï souvandéfoi. Mé lï té i tir pa dan son lidé, in žour toulmoun va rokonèt alï köm in gabié é va réspèkt alï.

Son vië papa té i ëm alï bien mé lo pov té toultan apou ral sï son gongon pou sèy amëne lo pourkoi dan la kaz é lï lavé poin lo tan blag-blagué sanm son garson. … An plïss ke sa, Ti Liki lavé pï momon.

In žour lï lété apré manž in ravaž, in réstan maniok bouï èk in lidé la grès douss desï, lërk son papa la kri alï pou döne in kou-d-min dann žardin. Lï la dépoz son gouté sï la tab épï lï la parti. Kank lï la artourné, son vante té i gargouy dë foi plïss sanm la fin. … Mé kosa lï voi ? In nïaž lo moush lapou fé plézir la boush sï son to-yo maniok. Son sangamang la grinp an flèsh. Lï la bèz in klak… Bap ! In takon zinsèk la rès sï lo karo. In palanké la pérd, sétaki in pate, sétaki in zèl. Tanka lé zot... zioup ! Tayé, kïlot dan la min ! 

Ti Liki la guèt sa. La konté… lavé sèt mor, katorz blésé. Lï lavé tïé sèt é blès katorz dinkou… Zot i voi in pë ? Lï la rogard son min kömsipoudir : «Aou mëm la fé tousa déga-la ?» Lï té sitan fiér, lï la pï mažine son roulo maniok. Non vréman lï lavé žamé antandï in kékinn lavé niabou fé in zafér parèy.

San virviré, lo žène garson la kourï di son papa : 

— Moin la tïé sèt, moin la blès katorz, dinkou ! Papa ! Papa ! Dinkou, moin la tïé sèt, moin la blès katorz…

Lo gramoun la mëm pa guingn lo tan domann « sèt kosa ? », « katorz kosa ? »… Ti Liki té fini trasé dann santié pou alé kri partou : 

— Moin la tïé sèt, moin la blès katorz ! Dinkou moin la tïé sèt, moin la blès…

É toulmoun, toute lo vilaž, toute lo péi la antandï : «tïé sèt… blès katorz… tïé sèt… blès katorz…» Kéktan apré pérsöne té i koné pï Ti Liki. Lï té dëvnï «Tïé sèt, blès katorz». Lavé dekoi gonf žabo, non ?

La tourné, la viré… é in žour Tïé 7-Blès 14 la déklar son papa lër té arivé pou lï amont vréman son kapab : lï té in öm astër é lï lavé désid alé parkour lo monn antié. Kank lï va artourné plï tar, lï va raport in tonaž lor. Lo gramoun la kalkïl son garson, la tèt té fini déranžé, mé kömke sad-la té i mintien son prožé, boudïkont, lï la lès lo déstin fé son travay. 

Tïé 7-Blès 14 la amar son balo, la žèt sï son zépol, la trap in baton épï apré z-avoir anbras son papa, lï la mèt a démay la žanm san tardé. Lo monn té i aspér alï…

Dé žour é dé žour, dé semëne é dé semëne, lï la marshé. Toute lo lon son shemin lï té arèt pa krié : «Amoin-mëm Tïé 7-Blès 14 ! Dinkou moin la tïé 7, moin la blès 14 !»

Afors-afors, in lër lï la débark dan in vil ousa domoun té i grouy sï in plass. Pou fé antann alï, lï té obližé larg la voi di foi plï for : «Oila Tïé 7-Blès 14 ! Amoin-mëm Tïé 7-Blès 14 !»

Sétaki la guèt alï an plisan lo fron èk méfians mé la plïpar la guingn la pèt é la lofé toudsuit… sitèlman répïtasion nout dalon té fini ariv partou ! La fé in žoli lamayaž dan la vil. Alor in dizëne solda armé köm pou la guér 14-18, la sérk alï. Tïé 7-Blès 14 la di kömsa : 

— Mi préfér lès azot pou la valër parske, tir sï la otër mèt sï la grosër, zot la poin zéguyi pou koud mon kaki ! La, si mi bouž mon ti doi, zot lé obližé domann minforte. Alor, odrémië pïto zot i amëne amoin voir zot shèf !

É lo ti larmé la akonpagn Tïé 7-Blès 14 an réspé. Žiska shato lo Séniër la vil – anfin lo mo-d dir «shato». Parlfèt lété pa plï gran la kaz mesië Ïntèl  ! 

— Alor sé ou lo famë Tïé 7-Blès 14 ? lo shèf la domandé, lo kër an dë, rante lo kasaž lé kui épïsa lo krintiv bézman.

— Moin-mëm ! Dinkou moin la tïé 7, moin la blès 14.

— Bon, bin, mon pëp la pa pou rod yenk-yenk sanm ou. O kontrér ! Sé in bonër pou nou, rosevoir in öm koman ou, isi… mé… mé… èske mi pë z-èt sïr aou-mëm… ?

— Ou vë mi fémont aou mon kapab ? La koup Tïé 7-Blès 14 an métan an gard toudsuit.

— Non ! Non ! La kri lo Séniër la vil an levan la min pou apèz son vizavi. Non ! Lé pa nésésér… Mon bann solda sé-d bon pér-d famiy. Mi vë pa i ariv azot malër...

Tïé 7-Blès 14 la döne in lakalmi son térmomèt. Lo shèf la anprofité pou koz èk lï sériëzman.

— Eske ou aksèptré rann amoin in sérvis ? 

Nout dalon i osbès zépol köm pou di «akoz pa ?»

— Isi nou lé pa rish, mé m’a niabou pèy aou kantmëm si ou pran pa moin tro shér. Oila… Na kéktan d-sa mon zënemi, lo Séniër la vil a koté ke na laržan a gogo, la anvoy in sapér larmé sinkant solda o moin, anvaï anou. Nou la pa guingn rézisté. Alor, san pitié, zot la vol mon bëf, la parti ansanm. In bèl vash ke té i döne do-lé toute zanfan la vil tou lé žour. Astër, mi koné nana in douzëne solda lï la mèt pou gardien lo park ousa mon bëf lé anférmé. Mon larmé lé tro fay pou sèy…

— Si mi konpran bien, i koup Tïé 7-Blès 14, ou vë mi sava shèrsh out zanimo ? Bin, la poin rien lé plï sinp. Dan vint-katr ër mi sra de retour èk out bien, mon Séniër ! 

Sïrse nout dalon an route ! 

Lo soir-la mëm lï débark koté palé lot gran shèf. Lï trouv ousa lo park bëf i lé. Nana vréman in douzëne solda armé i gardien lo zanimo. Nout garson-roman i kalkïl in plan…

Lété livér : la fré té i döne paké. Lo bann solda, lo dan té i galag-galag, lo kat manm té i guingn kapkap. Toudinkou kosa zot i voi i pass dovan zot dann shemin ? In soular ! In soular ki marsh an pisa bëf é ke nana in lite lo röm prèske plin dan la min. In soular ki shante : 

Anpar ton gozié, Madelène

Lo röm l’arivé, Madelène…

Lo rakër i sobat pou tienbo lékilib. Lï adrès parol lo bann piédboi o zalantour : 

— Ki… Kisa… Kisa i vë… boir in rak ? Kisa i vë… i vë shof lo kor ? 

Foutor va ! Lé a domandé si la pa Bondië lï-mëm la anvoy lo romër tér-la dovan se bann pov bonöm apré greloté ! In goržé, žiss in dégou, in larm, in kalaž… i glisré in mizi-ng la shalër dann kor, non ? É sa i anpèshré pa kontinïé gardien se lanboulkidi-d bëf…

Anpar ton gozié, Madelène

Lo röm l’arivé, Madelène

— Kisa… i vë… Kisa i vë boir in kou ? Réshof…

In instan apré lo boutèy lämtav lé vid é lo ti larmé i ropran son plass koté lo park. In instan apré galman, toulmoun i ronf… Tïé 7-Blès 14 lavé mèt la poud dan la boison.

Lï sé-d lès toute la bann dormi kömkifo, dèf lo dë korn la vash, parti ansanm. Avan sa, atér, lï la dépoz in ti modékri : «Amoin Tïé 7-Blès 14 la fé sa !»

Lo landomin lo boug la prézant sanm lo zanimo kömke lï lavé promèt. Lo mèt la vil la döne ali in ti monant épïsa la propoz alï arèt la-mëm : lï sra nouri, ložé, abiyé a pë-d fré. Tanka lo Séniër lot vil, lï la pï oz boužé parske lï té i kroi Tïé 7-Blès 14 té i protèž son voizin : la pèt té desï lï ! 

O bout in sértin tan, lo sélèb krazër moush la komans annuiyé : lo monn té i apèl alï. Alor lï la amar son balo, la žèt sï son zépol, la trap son baton… é an route.

In lër, lï la mèt lo pié dan in vilaž ousa toute bann kaz lété férmé, kömsipoudir lété anbandoné. Nout garson-roman la dobout an plin milië shemin épï la krié : 

— La poin pérsöne ? Zot toute lé mor, kosa ? Moin Tïé 7-Blès 14, sa ! 

Ébin ! Köm par mirak, toute la porte, toute la fenèt la rouvér.

— Oui, amoin-mëm Tïé 7-Blès 14. Kosa l’ariv azot ? Poufér zot i kashièt kömsa ?

Lo bonöm, on diré té i tonm lo plï vië anparmi lo vilaž, la ésplik alï zot lavé për lo monss «Gobtout», in léspès žéan ke lavé troi zië, troi boush èk troi ranžé lo kro shak foi. Gobtout té i arès dan la foré mé lï té i désann an vil tou lé semëne… lo samdi soir, kömkidiré pou fé son bazar. Lër-la, lï té i rafal tou sa-k té i pass son bor é lï té i kröm. Alor par prékosion, toulmoun lavé pran labitïd férm total èk kapital dopï la vèy. Žistorézon, lo landomin lété in samdi.

Parèy partou ayër, la ronomé Tïé 7-Blès 14 té fini ariv dann zorèy lo bann vilažoi é son prézans la fé flëri in léspérans dan zot kër.

— Aou tousël kab porte anou sokour ! zot la di.

Tïé 7-Blès 14 la mëm pa pran lo tan réfléshi, la di kömsa : 

— Bon, bin döne amoin in piosh.

Lï la pran lo zouti ; lï la monte diréksion la foré. La, lï la mèt a fouy la tér. Lï la fouyé tanksétasé ; lï la fouyé tankpoukasé ; lï la fouyé tanpirkipé… Mandoné in kaz antié noré niabou rante dan lo trou. Alor lï la rokouvér toute sanm in voiyaž branshaž, fëyaž, zangzang tousala. Kank té fini, lï la dobout dériér, la žanm karté, lo dë poin sï lo koté épïsa lï la foute a krié : 

— Gobtout ! Gobtout ! Amoin-mëm Tïé 7-Blès 14 ! Vien fou in kou si ou san out forse ! 

Lo monss té i vien-d kass in siès avan désann an vil. Lërk lï la antann sa, son toumba la grinpé dinsëlkou. Son voi la ranpli la foré, la déboul žiska lo vilaž.

— Kisa i oz déranž mon ropo, la ?

— Amoin sa : Tïé 7-Blès 14 ! Vien fou in kou si ou la pa për !

É Gobtout la vnï. La tér té i tranm sou son pa. Lï la sorte dan la foré. Lërk son zië la tonm sï lo kaniki domoun té apré provok alï, lï la larg in rir ke la sokouy la montagn. La tranblad la obliž nout garson-roman piss dan son kïlot mé té tro tar pou rash la lign an gli : son žanm té an soso mayi. Lo golëm la fé in pa an avan, la min déža tandï pou kapay lo ti vérdtér… Boum ! Lï la pèt dan-lér dann fon lo trou. Tïé 7-Blès 14 la pa rod kisa la pérd kisa la guingné ; lï sé-d sote desï lo bèl karkas, anshèv son rass a kou-d piosh…

Toute lo vilaž la kotizé, la organiz in gran résèpsion pou son sovtër. Lo bann papa-momon té i vë toutfors döne alï zot fiy ke té bien plézab… mé nout dalon lavé pa fini ankor son voiyaž dan lo monn antié. É kéktan plï tar, lï la amar son ti balo, la žèt sï son zépol, la trap son baton…

In žour, Tïé 7-Blès 14 lavé soif. Lï la désann karéman dann fon in pui pou boir son vante plin. Do-lo lété sitèlman klér ke lï té i voi son portré dedan. Sa té i plé alï. Lï la trouv lï lété in žoli garson. Lï té sitan okïpé admir son figïr, lï la pa antandï in lékip domoun arivé bordaž lo pui. Lavé sèt pérsöne. Sèt volër ke té i vien-d kass la kaz dë-troi gro rishar anprofitër. Zot lavé kourï èk zot nouvo trézor é lanvi boir té apré brïl zot gozié. Alor zot la kal in kou pou sèy désoif lo kor.

Anba Tïé 7-Blès 14 i kontinïé rogard son zimaž dann lo.

— A ! lï di for mëm, toudinkou. Toué in žoli garson, va, Tïé 7-Blès 14.

Manman ! Tèl lo sèt malfézan la antandï «Tïé 7-Blès 14», zot sé-d filoshé, la kë an trouspèt. Zot trézor, zot la oubli an plass. Dézord zot la fé an démaran, la tir nout Narsis péi dan son rèv. Lï la rogrinp an vités. É lï la tonm sï in sak plin laržan èk piès lor. Foutor, va ! Oila nout boug rish, pardsï rish…

Té lo moman artourn son kaz pou èd son papa. La route lété long…

Dan se tan-la, lo diab té i ëm bien frékant shemin. Sïrtou dï koté Piton la Fournèz. La-mëm lété son kaz é lï té toužour apré rod in lokazion an-avoir in lokatér an plïss pou son lanfér ke té i brïl dann fon. Dobout devan son péron pou réspir in pë lo bon lodër lo souf, oilapak lï voi in bonöm pasé. Békali ! Pï la pëne alé la shass : lo zam lé livré a domisil koméla !

— Opé ! Opé, žène öm ! Vien rafréshi la gorž, don ! lï kri.

Lo žène öm an késtion, parlfèt, lété nout zami Tïé 7- Blès 14. Žistorézon lï lavé soif. Épï lo bonöm lavé kri alï té i prézant bien : gran shapo odform sï la tèt, palto këdpi ki balèy la tér, lo gan sï la min… Abiyé pou marié, don ? É ankor mariaž de la ot !… I fé ke nout zami la pa ï méfians… Lï la rante dan la kaz.

Kosa i sar ariv alï la-dan ? Lo diab tousël kab réponn. Antouka si la suite lé mantër, la pa moin lotër…

Lo bonöm la invit Tïé 7-Blès 14 pran in asoir. I asiz, i koz… Sa-k nout dalon i konpran pa sé akoz lo vizavi i tir pa son shapo kamëm lé anndan. I propoz boir in afér… Tèl lo boug la bésé pou trap in boutèy dann bïfé, an in bataž lo zië, Tïé 7-Blès 14 la débïs kisa lï lavé a fér : in boute la kë lo diab la dépasé dosou son palto ! Nout garson-roman la lès in frison pass dan son do, la fé kömsi de rien nété. Lo diab la vid dë vér. O moman lï dévir lo do pou romèt lo boutèy an plass, lo žène boug sé-d larg in zi-ng la poud dan lo vér son linvitër.

— A la not ! 

La trinké… é in instan plï tar, badanm ! Oila nout bonöm-la-kë ki pèt dan-lér la shèz dann fon. Tïé 7-Blès 14 la fé ti trin pou tir shapo lo boug : dosou, dë bèl korn té i dobout. Lï sé-d trap in si, koupé lo pér-d korn, koupé la kë osi é rashé ansanm.

(Sé dopï lo žour-la i voi pï lo diab dann shemin : lï la onte amont son tèt san korn épï son dériér san kë !)

Dé kilomèt é dé kilomèt plï loin, lo žène boug la arèt kourï, la rod in landroi dan lonbraž pou ropoz in mièt. Lï la shoizi grinp dan in bèl piédboi pou an-avoir la trankilité. Lï la komans ral in karang. Ébin ! Kék zinstan apré in dézord, sïbitman, i révèy alï. Andiré in voi i domann minfort. «Sokour ! Sokour !» Lï guèt. Kosa lï voi ? Dë kavalié i trëne in žène fiy, lo dë min amaré sanm la kë zot sheval… Lï la lès lo ti group aproshé. Köm fétéspré, lo dë bandi i kal sou son piédboi pou döne zot zanimo in grin ropo. Zot i désann atér.

— Minfort ! Sov amoin ! i kontinïé krié lo žène fiy.

— Ou pë krié ! i di inn anparmi lo bann malféktër. La poin pérsöne pou antann aou, la.

É lot i ažout : 

— Si lo roi i vë rovoir son fiy, i fo lï débours. Sinonsa, nï tïé aou san pitié.

Tïé 7-Blès 14 i di dan son kër : «A ! Kömsa ! Aspér azot mon bann béztamér !». Lï sé-d tir son kïlot, kol la kë lo diab sï son dériér, kol lo dë korn sï son tèt, soté atér, an plin dovan lo dë bandi, an krian köm in léshapé lanfér. Marmér ! Rod lo bann malfondé, la trass i trouv pï.

— Lo diab ! 

Tanka lo žène fiy, èl la tonm san konésans… Kank èl la rovnï dan lo monn, Tïé 7-Blès 14 lavé pï korn, lavé pï la kë. 

— Anon ! M’a ramëne aou dan out famiy ! lï la di lo prinsès.

Zot la monte sï lo dë sheval, la pran la route. Lërk zot la débark shato lo roi, sad-la, mank in fil, té i tonm katak sitan lï té kontan. Aforstan lï té ërë artrouv son zanfan, lï la désid döne sad-la an mariaž son sovtër, toudsuit.

Lo žour la noss, toute lo péi té invité. Amoin tousël la rès atér. Lo soir, moin la sèy fé lo kamayang sou in tab pou ramas in zo, pass dan la boush… Mé bann-la la trap amoin, la fou amoin in kou-d pié dan mon dériér ; moin la fé in voltaž, moin la tonm tér-la pou rakont azot zistoir Tïé 7-Blès 14.


Daniel Honoré



- Fin du chapitre - 


Tous les contenus du site internet de Lectivia sont protégés par la loi sur les droits d'auteur. L'utilisation, le partage ou la reproduction de toute partie du contenu sans l'autorisation du titulaire du droit d'auteur ou des ayants droits ou de Lectivia sera punis par la loi en vertu des règlements sur la violation du droits d'auteur et la propriété intellectuelle

Anthologie du conte créole réunionnais
31. Ti-Žan èk la fess en or

Lavé in foi, mësië Lefoi la manž son foi sanm in grin-d sèl. … S-kou-la, dan in péi lavé in roi. Lo roi-la lavé dë zanfan : in fiy èk in garson.

Lo fiy dopï-k son tété lavé pouss bouržon, bat tout la tér, bat tout la mér, bat tout lo sièl té i trouv pa in ot osi kalou. Èl té sitèlman poupèt ke žïska piédboi té antégoré par son boté : lërk èl té i pass zot bor, zot té i fé shante zoizo sï zot bransh pou bèrse son zorèy. Koz pï bann pié flër ! Tout té anböm lé z-ér pou karès son né…

Zot i inform si bann žène žan lé zanviron, la bav té i koul pou niabou aprosh koté èl !

Lo linkonvénian sé-k manmzèl-la lavé sitan lorguëy ke èl té i prétan pa marié. Son papa-momon té i flat aèl, té i promèt döne aèl tout sorte kalité kado, té i sanplingn zot lanvi an-avoir in ti zanfan gadianm parèy lo momon… Rien a fér ! Tout prétandan té tro ba pou lo prinsès.

In žour, aforstan-aforstan, lo manmzèl la niabou koup son vin èk dë dégou do-lo : «Mi vë bien fé plézir azot, mé a in kondision !» èl la di. Lo roi èk la rëne, la figïr la anrozi köm in roti koshon dann marmit. Zot té paré pou sinkant kondision si té nésésèr… Solman zot té i koné pa kosa té i aspèr azot !

— Mi vë in mari lé dign mon žoliès : i fo lï nana o moin… la fess an or ! 

Badap ! Koup lo papa-momon shakinn in lartér, in dégou lo san noré pa sointé. Zot figïr la blémi, la asiz an kataplas. « In mari la fess an or » ? Dizon domann lo diab lo bénit !

— Mé, mon kafrine, mon gof do-mièl, mon zétoil katr ër, in bonöm sanm la fess an or, sa i èkzis pa ! i di lo roi èk in bèl gob la tristès dan la voi. Kamëm moin, lo roi, moin la poin in zafèr tèlke sa…

Son fiy la rogard alï san linsolans mé èk lo plï gran trankilité épïsa la di :

— I èkzis, i èkzis pa… samëm-mëm mon kondision.

Konté in miguèl an plin fron ke la kass lélis lo roi é la fé tonm alï köm in martin kï kouzï. Lï la désid mèt krèp sï lo prožé marié lo «Miss lorguëy»… Rëzman, la rëne èl, èl la sèy tienbo séktër ankor in bout. Èl la tap sï zépol son mari épïsa la di :

— I kout rien sèy rodé, fé anvoy in lanons an travèr tout lo roiyöm köm dekoi ou lé a la roshérsh in bonöm na la fess an or, pou marié out fiy ansanm. Ki ki koné ? Somanké Bondië nora pitié ! 

Tanzaot, kamëm in roi i doi akout sa-k son madäm i propoz : la fé plak partou in lavi ; la espédié batër tanbour dan lo moinn ti koin lo péi ; la fé pass ti zanons dann žournal… Lo promès té bandé pou de vré : lo roi té žïr, in žour lï va döne son roiyöm lo promié garson son fiy nora èk lo mari la fess an or, pïto-k döne sa son prop léritié.

Lo léritié an kestion té i apèl Ti-Žan.

Sad-la té plï žène son sër. Èk pëne si lï lavé déža fé la kroisans. Pou di azot ! Épïsa sïrtou, Ti-Žan lété in marmay malpotéké, mèg an zépine rakèt, lo kor kouvér èk tout sorte kalité boubou-tanbav, la gal, zékal an pok… Lï té sitèlman déplézab a rogardé ke nadéfoi son sër té i rofïz adrès alï la parol : èl lavé onte an-avoir in frèr parèy.

Ërë ankor, la rëne té i soutien son garson parske malgré tousala, Ti-Žan lété in marmay malin, madré, démerdër köm pa dë. Èl lété lo sël a gard konfians dan son kapasité, dan son lespri for ; défoi, èl té mëm a domandé si tanpéraman son garson té pa osi for sad in mažigador. Tout fason pou in momon, in zanfan, kisoi in gabié, kisoi in kariaté, i ress in zanfan. Mé lo roi, lï, lï té i voi pa se portré-d garson-la kab tienbo la brid son roiyöm in žour.

In somëne la pasé. Okin prétandan mariaž la prézant la tèt. Dë somëne, inki mëm ! Lespoir té i komans guingn la suik, lo ral, lo prèt.

Épïla, in matin, lo prinsès i rouvér son fenèt pou respir in pë lo sanbon son žardin… Sïbitman, son zië i bït sï in trïk briyan ki žoué pi-ngpong sanm réyon solèy. I klat sitèlman, i obliž aèl tak son podzië… Par anlér laba, sï lo ti morn vizavi son shanm, na in boug lapou dansé tou nï an vér. É tazantan, lo gran kapor i tourn aèl lo do : son dériér i briy köm lor. Èl i ress békabir ! Èl i frot son zië… Mé lé vré pou vréman ! Èl sé-d galopé žïska lo tröne lo roi.

— Papa ! Papa ! Vien vitman : moin la trouv in öm na la fess an or. 

Lo roi, la rëne, Ti-Žan, tout la kour karté pou voir lo mirak. Té pa mantër : Lo dansër sï lo piton térlaba lavé tou sa-k i fo pou kontant lanvi fäm ansint lo prinsès. Zot la admir lo dansé lo žann a prétann : falé voir alï fé roulé férér ! On diré lï té apré provok solèy, sèy la otër sanm son klérté… 

Lo roi la tonm ažnou pou granmérsi Bondië ; la rëne la fé in sign de kroi ; lo prinsès la gonf son lestoma. Rien-k Ti-Žan, la mine la vnï in pë plïss an boudin… Tiouk ! Troi foi tiouk ! (Davoir lété son žalouzri…).

San plï tardé, lo roi la anvoy son koshé ; la di alé trap lo fïtïr žann. É an katriëm vitès ankor ! 

Kriké ! Si zistoir lé mantër, la pa moin lotër…

Lo koshé la débark sï lo ti koline, la trouv lo dansër, la di :

— Lo roi la anvoy amoin rod aou. I fo ou vien èk moin.

— Aspèr in instan : m’alé sui mon transpirasion avan abiyé, la réponn lo bonöm san virviré.

Lërk lo kariol l’ariv o palé, lo roi la komann lo pasažé toudsuit.

— Tir out kïlot.

Lo boug la fé lo mikmak. Koman ? Tir son kïlot dovan la rëne ? Dovan lo roi ? Dovan lo prinsès èk lo prins ? Bin, i fodré ! Lï lé pa sitan malélvé, kamëm la di ! A non, žamé lï ozré !… Mé lo roi la répèt son lord. Alor lo mazöm la fé désann son kïlot dousman. La rëne èk lo prinsès la bess la tèt…

— Tourn aou ! lo roi la komandé.

Lo boug la fé ankor lo mi vë-mi vë pa épï, finnkont la prézant son dériér.

— Guèt sa ! la kri lo roi èk son fiy. Samëm ou souèt ?

Lo manmzèl la lèv la tèt an misouk, la ziët an vitès… In sourir la antrebay son dë lèv roz :

— Oui, papa ! Alï mëm mi vë !

Toulmoun la bat la min. Sof Ti-Žan ke la fé in grimas. Tiouk ! Troi foi tiouk ! (Davoir lété son grokër). Parlfèt lï té i trouv lo boug tro vië pou son sër : èl lété sitèlman tann é lo bonöm sitan rasi… Kömke persöne té i fé pa in konte sanm son lavi, son manfoutaž la dévir an dépitasion.

La fèt la dïr sèt žour sèt nuit. Tout lo péi té invité la noss. La tië sépa konbien lapin, volay, koshon roti bon salad pou lapéti… La manžé, la boir, la shanté, la dansé… 

Premié soir déža, lo roi la santi zafér té doss kadodos doss doss : dan la shanm a koté, in pèlmélaž la kass son zorèy… Lavé poin pou loupé : lo ti-fiss pou pran son plass in žour lété an rout.

In somëne plï tar, lo nouvo marié la désid té tan lï kondui son madäm son kaz. Lo roi la döne alï son bèl karos doré. O moman lo dépar, kank toulmoun la fini anbras toulmoun kat koté, oilapak Ti-Žan i domann son sër amëne alï.

— Toué lé pa fou, va ? Kosa mi sar fé èk in marmay na la gal köm toué dann shato mon mari ? Ton souyoneté va déguizé. Toué va fé guingn amoin gro tèt dovan la sosiété.

Ti-Žan la souplé, souplé tanksétasé. Lï la plëré žïska. Ni lo roi, ni la rëne, ni son sër la pa voulï fé son kapris. Alor son bofrér la bien soukant alï dovan, dériér, an-o, anba ; la tat-tat son kuiss, son bra épïsa la di :

— Mon ti bofrér na rézon. Si zot lé davi sanm moin, bopèr, bèmèr, m’a amëne alï la kaz. In shanžman dér va rofé alï in mièt. Lï la bezoin manž in pë plïss, foutor. Konte sï moin pou fé pouss in zi-ng la gress sï son zo-say.

Piske lo zann lï-mëm té i prézant lo domann, lo roi èk la rëne la döne zot konsantman. Ti-Žan, moin sink, noré fé keto pou anbras lo pié son bofrér. Lï la promèt lï zënar pa persöne.

Boudïkont, la sharž lo karos sanm linž, bižou, tout lo bataklan badabanm lankan… La bour Ti-Žan dann fon la kess… An rout ! La roulé, la roulé, la roulé. Épïsa, in lër, la débark dovan in gran lalé. O bout lavé in sapér shato.

Lo troi persöne lé akëyi par in lékip servitër, tout bien abiyé èk palto i désann zïska tér. I instal Ti-Žan dan in piess sonm köm in godon, épï lo koup i pran direksion la shanm bann marié. Mé avan sa, lo zëne fäm sé-d ral karabi son frér an dizan :

— Ou voi ? Ou té i kroi mon mari té o flan ? Guèt MON shato : pran modèl, spès ti malapri ! A partir mi vë pï antann aou margrogné : lo moindreman ou fé out yenk-yenk, mi ranvoy aou la kaz papa.

Lo soir pou diné, manžé nana dekoi : rien-k la viann bien apétisan, fo voir koman ! Tout lo lon lo ropa, lo mari i flat son fäm pou manžé, i forse aèl gout pla pardsï pla. Mëm shoz ke parèy èk Ti-Žan. Mandoné, sad-la i kalkïl : «Ébin ! Kosa lï kroi ? Lï lapré bour kanar, sinonsa lï lapré angrès koshon pou mië piké ?» Promié foi antouka lo vante lo marmay lé a blok kömsa. Sa i fé-k lërk i ariv pou rante dann li, lï lé malizé tonm somèy. Lï vir, lï tourn, lï tournvir : lo poi son manžé i roprosh alï mëm son gourmandiz.

Krik ! 

Shass !

Donk sï lo kou-d minui parla èk la shalër ke té i rogmant an plïss, Ti-Žan lé pa a lèz dïtou. Köm in lanvi vomi i soulèv son lestoma. Alor lï lèv : lï di lï v’alé respir in grin dëor. Abin ! Oilak lï antan, dan lo vag, kömsipoudir in group domoun lapou shanté épï na köm in lodër kuiv i flote dan lé z-ér. Par lo ti trou la sérïr lï apersoi in tré la lïmiér… La pa la plëne lïne pourtan ! Lï kol son kanèt sï lo ti fante… é kosa lï voi ?

Dëor, loin laba, in fë lé alïmé o milië la kour…

Domoun i anvoy lo pa otour. Domoun ? Non ! Lo diab ! Lo diab par isi, lo diab par laba. I pil in koté, i pil l’ot koté. La kë i aväne, papa ! La pat i däm la tér… Ti-Žan la guingn la tranblad. On diré dan lo shanté i parl de lï : i di sépa lï lé gra, sépa lï la pankor gra… Mon Dië Séniër ! (in) In voil i pass dovan lo zië lo marmay : son dernié lër i sar soné !… Laba, bann-la i larg la voi mëm… tanzaot inn-dë i trok lo pa kömsi-k la fini dav… Èske Ti-Žan la pa apré voir vizion pïto ? Lï kraz son podzië ; lï dékarkiy… Sïbitman in fläm la monte in pë plïss é la klér la figïr lo bann dansër… é kisa Ti-Žan i rokoné ? Lo lékip servitër ke la rosoi azot dan laprémidi…

Mandoné lo dansé èk lo shanté i kal nèt. Na in voi i poz in kestion : «Lé gra, la pankor gra ?» Alor, l’ot koté lo ron do-fë, sa-k i rosanm lo shèf, asiz sï in gran tröne, i dobout, i pran dirèksion lo shato. Toulmoun i bouž pï, i fé silans. In instan apré lo shèf i artourn, i di «la pankor vini gra !».

É tout lo ti group i romèt a dansé, a shanté : 

La pankor vini gra

Less alï vini gra…

Ti-Žan i forse son latansion sï la figïr lo shèf… Mé… mé on diré… mé sé son bofrér ! Son bofrér lo shèf bann diab ! Son bofrér Grandiab ! La pa posib !… É pourtan, lo marmay i rokoné lo zo-d-né alonzé an läm lépé, lo barbish pointï an bèk kok lespès, lo dë lèv an sosis boukané. Žistoman oila lo boug i rante lï osi dan lo ron ; Son kë lé ankor plï long sad lé zot. I trëne atér ; i dress an-lér ; i shabouk an trouspèt.

La pankor vini gra

Less alï vini gra…

«Bondië Séniër, ousa moin la tonbé ?», Ti-Žan i kalkïl. In kanal transpirasion froid i koul dan son do. Son dan i bat morlon. Lï vianpabou dékol son zië sï lo trou. Tou žiss sï lï ariv suiv in réfleksion dan son koko… Finnkont, kisa bann-la i parl dan zot shanson ? «La pankor vini gra…» Lï rapèl son bofrér lavé tat son bra avan kit alï monte dann kalèsh ; lï rapèl lo boug lavé di va angrès alï… Lï soupèz son kuiss grenouy, son molé kok… la pa-z-a-dir, in fig koulé, alï, sé topèt morèt. Donk la pa lï lé konserné dann romans-la… Si la pa lï ? Si la pa lï sé son sër ! Bann-la i vë manž son sër ! Žézï, Mari, Žosèf ! 

Oila Grandiab i lèv la min. Dinkou tout i arèt dansé. Ti-Žan i aprèt zorèy :

— Frér do-lé ! Frér lo san ! Troi z-ër : lé tan nou ropran la form domoun. Pou asoir nou la pa niabou pass in désèr dan la boush, mé fo-t espéré domin… Lërk m’alé tat korpion fäm-la, son koush la kouëne sra fini épési… Okak èl i kontinïé bien bouré köm sé dernié tan, zot i pë aguiz toužour zot vië shiko.

Tout la bann la aplodi zot shèf. Sad-la la ažouté :

— Tanka mon ti bofrér, n’a rézerv alï pou plï tar : sé in mégray é i vo pa la pëne gaspiy nout tan sanm in paké zo-say parèy.

Alor Grandiab la döne lord tinn do-fë, ramas lo bransh, la brèz, la sann tout : mèt prop. Aprésa shakinn la rabiyé an séran son kë. Grandiab la ropran son plak lor, la antortiy sa-k lavé pou antortiyé, la kol sa-k lavé pou kolé, la anfil son pantalon pardsï.

Ti-Žan la sèy kour vitman dan son li mé sé tou žiss si son dë žanm té i vienbou port alï. Anfin, koman-koman lï la ariv trëne son kadav. Lï la kashièt dosou in dra, lo kat manm klokan-klokan, tout lo kor an tapioka.

Krik ! 

Krak ! 

Mon žak la tonm katak ! 

Lo landomin granmatin, Grandiab i vien voir son bofrér : 

— Alor Ti-Žan, ou la bien dormi ? Dépèsh aou : vien manžé. 

Lo marmay i di bonžour kömsi de rien nété. La tab lé kouvér èk tout sorte kalité la viann, mé Ti-Žan i fé-k bèk-béké. Son kër i fé mal lërk lï voi son sër anvalé köm in goulapia… Tèl la fini lo gouté, Grandiab i karès lo vant son madäm an dizan :

— I komans bien ranpli : kömsa mi konpran la vi, foutor ! 


Apréla lï sorte pou alé bat in karé dan in ron. Lï invit Ti-Žan suiv alï, mé sad-la i préfér ress la-mëm : a kroir alï, lï lé in ti zi-ng fatigué.

Kank Grandiab la fini parti, Ti-Žan sé-d souk lo bra son sër pou prévnir aèl lo boug èl la marié ansanm sé Grandiab, nana la kë dosou son plak lor.

— Koué tï di ? Tï vë mi fé guingn atoué in bon lavman talër ? i di lo fäm an arashan son bra dan la min lo marmay.

— Mon sër, mon sër, mi sïpli aou : akout amoin. Mon bofrèr sé lo shèf Grandiab.

— Ferm ton guël, moin la di atoué ! Sinonsa tansion ton boidrin lërk mon mari va artourné.

Mé Ti-Žan, toutfors, i antèt pou-k son sër i kroi alï. É köm marmay antété, tri in pë pou galiz sanm lï : kamëm zoumine dann žardin la pa son mèt. Boudïkont, lo fäm i aksèp akout alï rakont sa-k soidizan lï la vï épï lï la antandï la vèy osoir… Sa-k la mark alï lo plïss sé zot shanté : 

La pankor vini gra

Less alï vini gra

— Promié débï, moin té i kroi parol-la té pou moin. Mé mandoné, out mari la di : «Si mon fäm i kontinïé profité köm sé dernié žour, biento mi promèt azot in bon morso makarkar pou pass dan la boush».

Ti-Žan i žir sï la tèt son momon sa-k lï di sé la vérité, fransh vérité. Son sër i komans pï tro sïr an-avoir rézon. Èl i tat son devan, son dériér, son tété : lé vré, par rapor avan son mariaž èl la bien profité. Na mëm in bourlé an rou loto la fini arondi koté son ansh. Lé vré osi, èl la romarké, son mari i mank pa, matin é soir, karès son vante : žiskalër èl té i kroi lo boug té i vë voir si son fäm té an voi-d famiy. Èl lé a domandé astër si lo boug té i vë pa pïto soupèz son gress. Lé vré ankor, pa rien-k in foi son mari la tizöne aèl pou bour in gro paké manžé, kömsipoudir lï té antishé fé angrès aèl.

Mé kamëm sa, lé malizé pou èl, kroir lo zistoir Ti-žan san pour san. Alor pou niabou konvink aèl, lo marmay i fé in propozision :

- Asoir, dor aou köm dabitïd. M’a amar in filin èk out doi-d-pié. Lërk m’a ral desï pou révèy aou, fé toužour sanblan èt dan out plï profon somèy, mé guèt an travér out podzië. Pa bezoin ou la për kank Grandiab va toush aou é sïrtou bouž pa. Apré son dépar, vien aržoinn amoin dan mon godon.

Lo soir, zanviron minui, Ti-Žan i lèv, i akout lo dézord dëor. Lï sar kol son kanèt sï lo ti trou la sérïr. Tout lo bann diab lapou döne paké dan la kour : 

La pankor vini gra

Less alï vini gra

Lërk Grandiab i dobout pou alé tat son fäm, Ti-Žan sé-d ral sï lo filin : son sër la révéyé. É èl la vï tou sa-k Ti-Žan lavé rakonté lété pa la mansonžri. Lërk Grandiab la tourn lo do, èl la kit lo li pou alé artrouv son frér. Sad-la la invit aèl mèt son zië sï lo trou : lo madäm la tonm fèb atér ! 

Ti-Žan la pass vitman in servièt mouyé sï son figïr pou romèt aèl daplon. 

— Mon Dië, Séniër ! èl la souplégné an rovnan dan lo monn. Foutï sé nou, mon frér ! 

Ti-Žan i di pa rien. Lï fé trafik son lespri. Pandan se tan-la, lo žène fäm i kontinïé mëm ral son kër : «Kosa nou va fé ?… Koman shap dan in piéž tèlke sa, Bondië?» ; Lo fron Ti-Žan plisé köm in fëy tol ondïlé, on diré i transpir sitèlman lï lapou sèy mažine in solïsion…

— Ti-Žan, mon ti frér bienémé, sov amoin ! 

Oila Ti-Žan in «ti frér biénémé» astër. Lï la pï vilin köm in kazou. Lï la pï sal kom in véra. Lï na pï la gal. Lï fé pï onte domoun dan in sosiété konvnab… Lo marmay i soukant son sër : èl i fé pitié ! Iléskilé, sé son tata ! Sé son san kantmëm ! Épï èl lé tro žène pou anserv désèr pou dë-troi grandiab krévér la viann fresh. Non, la pa admétab ! I fo trouv in trïk pou shap dïmay…

— Bon, akout amoin, mon sër : moin la mat in plan pou nou sové. Domin, tou sa-k m’a domann out mari, i fo ou lé dakor ansanm. Ou konpran ? I fo ou apiy mon rin.

Lo fäm i osbès la tèt pou fé sign «oui».

— Ébin, anon sèy artourn dormi é kit amoin organiz lo mouvman.

Ti-Žan lé kaziman oblizé porte son sër sitèlman sad-la i tranm otanba.

Krik ! 

Krok !

Kass la mok pou žoué bobok.

Lo landomin granmatin, Ti-Žan i domann Grandiab kömsa :

— Bofrér ! Bofrér ! Moin la anvi fabrik in panié mé moin la poin sa-k i fo sou la min. Ou pouré pa aport amoin dë-troi në banbou bien sèk, inn sé žour ?

 — Samëm, bofrér ? Isi banbou i tiž partou. Žïstoman talër mi sar promëne koté la ravine. Kank m’a artourné, m’a aport aou sa.

Ti-Žan i vë pa fémont son kontantman… la pa présé… i fo pa déranžé… épïsa… épïsa… Son sër i rante an par :

 — Rod son banbou toudsuit mëm : kömsa lï va ress trankil dan in koin san žène domoun an longuër-d žourné.

Grandiab i di lé bon pou samëm. Lï pran son gouté. Lï sava déf la žanm.

 — A talër, bofrér ! li di an partan.

É talër plï tar, oila lo boug i ariv sanm in paké banbou, mé in paké ki sapèl paké ! Kank lï larg sa atér, lo sol i tranm köm fëy sansitiv.

Ti-Žan i romersié alï gro köm la kaz, é san pérd lo tan lï mèt a konstrïr in papa panié, bien ron, bien žoli. Apréla, lï amar in gran kord ansanm. Épï lï kri son bofrér pou rogardé.

 — Kosa va anserv aou in gran panié parèy ? Pou mèt linž s al ?

 — Non, va. Pou prömné dan lé z-ér.

 — Pou prömné dan lé z-ér ?

 — Bin oui ! Tou lé žour mi voi ou lé obližé alé marsh a pié. Pou évit aou la fatig, moin la mažine ofér aou in balad an panié. Ou vë pa éséyé toudsuit ?

Grandiab i vë mëm ! In balad dan lé z-ér : i parl pa dsa ! Kap, vap ! Oila lo boug anndan. Ti-Žan i rokomann alï tienbo bien lo bor. Épï lï mèt a shanté : 

Monté, monté mon ti panié

Monté, pou fémont ton gabié

 — Arèt, bofrér ! Rofé désann : moin l’asé prömné.

Dan son kër Ti-Žan i di : «Toué la pa asé prömné : maldomér lapou abat ton tanpéraman ! Rien-k i tien amoin-mëm, mi fé ranvoy atoué ton ropa». Boudikont, lï kalkïl démië lï mèt pa Grandiab an kolér. Alor lï komans ral sï la kord, tout an shantan : 

Désann désann mon ti panié

Désann désann žïska mon pié

Lërk Grandiab i artrouv la tér, i voi lï arpran favër.

 — A ! Bofrér, lété gayar… Mersi bien. Domaž la fini lër manžé ! Mé domin n’a rokomansé.

Ti-Žan i anprofit pou domann si lo landomin son sër osi i poura pran in pë lér dan lo panié. Sé lï va monte dedan sanm èl, é Grandiab va tienbo la kord panga i grinp tro o.

 — Ou na rézon : in balad dan lé z-ér va rouvér son lapéti ! 

Lo soir, Ti-Žan la prépar in kanif, sèt grin mayi, troi ti galé épïsa in flakon do-lo. Lï la kashièt lo total dann panié dosou in kousin. Lï la pass in bout la nuit ogard Grandiab èk son troupo malfézan döne dïgaz otour do-fë : 

La pankor vini gra

Less alï vini gra

«N’a voir kisa va vini gra domin» i kalkïl lo marmay an alan pran son li.

Granmatin, apré gouté, Ti-Žan i di kömsa :

 —  Mi amëne out madäm bat in karé, köm konvnï, bofrér ?

 — Alon fé respir mon fäm lo bon ér.

 — Tienbo bien la kord ! i di Ti-Žan an sourian. Si i monte tro o, riskab nï guingn vertiž.

Grandiab i ri. Tout fason la pa lï la tïé kouyon pou pran la plass. La pa lï pou less son madäm tonm malad dan lé z-ér… San vir-viré, oila lo frér èk lo sër instalé dan lo panié. Oila Grandiab èk son plote fisèl dan la min. Oila-k oila…

Èk sa Ti-Žan i mèt a shanté : 

Monté, monté, mon ti panié

Monté pou fémont ton gabié

Lo bèl korbèy i dékol. I grinp. Grandiab i ri. Son fäm èk son bofrér i ri osi.

 — Lé kalou, mon fäm ?

 — Plïss ke kalou, mon mari !

 — Respir bien pou rouvér out lapéti ! 

Monté, monté mon ti panié

Monté pou fémont ton gabié

Lo panié i grinp mëm. Grandiab i souri. Lo panié i monte ankor. Grandiab i ri pï…

 — É, zot ! Lé bon pou ardésann, astër ! i kri lo tenër kordaž.

Monté, monté mon ti panié

Monté pou fémont ton gabié

Leskalié lo sièl lé long, mé koman-koman v’ariv o bout… Anba, Grandiab, lo sangamang i komans gonflé pou de-vré.

 — Oté ! lï kri. Mi ardésann azot, in ! 

Žiss lër-la, Ti-Žan sé-d trap son kanif, koupé la kord… Fiak ! 

Panié, panié fé sa-k tï doi

Ramëne anou la kaz papa

Toudsuit lo panié i pran dirèksion palé lo roi. In féklér i travérs la tèt Grandiab : lï débïs lo pat koshon Ti-Žan lapou roul alï. Lï sé-d kri tout son bann dalon, di azot prépar do-fë, marmit, zépis tousala. Lï sar ratrap son fäm èk son bofrér, é skou-si, mèg, pa mèg, tann pa tann, i fé kui séans-tenant. 

Tout lo lékip pakasoulin i plïsh la lèv, i lish babine. 

Krik !

Shass ! 

Shanž ton mash pou in godash

É Grandiab i bour dériér lo panié san plï tardé. Sitèlman lï kour vit, in niäz la fïmé i lèv sï son pasaž. Sa i apèl pï kourï, sa i apèl tayé, rashé, filoshé… Mandoné Ti-Žan i dévir la tèt é kisa lï voi i ariv an flèsh köm Garouda ? Grandiab ! La mor i žoué kaskou pou akonpagn alï.

 — Si lï vienbou trap lonbraž nout panié, nou lé foutï ! i kri Ti-Žan.

Alor lï sé-d kap vitman lo sèt grin mayi, largué dann fon. Tèl i toush la tér, lo grin i pouss, i devien in gran, gran karo mëm. Lo tan bat lo zië la poin, pié mayi fine sharžé, zépi fine mïr, tout fine sèk. Grandiab i ariv, i bït desï. In loséan mayi dovan lï. Lï pë pa less tousala pérd kantmëm la di. Lï, arbouré son kaz, domann son bann dalon shakinn pran in gouni. Zioup ! Oila zot an rout. I débark. I kass. I ranpli balo pardsï balo.

 — Azot, alé mèt tousa dann farfar ; moin m’alé souk bann-la moin.

Ladsï, lo boug i romèt a larg la žanm. Lonbraž lo panié lé déža loin, loin laba mëm. Mé i tard pï pou Ti-Žan antann lo pa son bofrér sï lo sol. I mank pa bèl pou lo boug ariv zot otër. Ti-Žan la kap lo troi ti galé, la žèt dann fon. Pasito i toush la tér, i transform an in sapér montagn, long, long mëm, o, o mëm.

Grandiab i ariv, i bït desï. Arbouré son kaz ; krié son bann. Shakinn i kapay in pikarok. Zioup ! Oila zot an rout… I débark koté lo montagn. I kass. I sharoy. I fé shemin… Pandanstan-la, lo panié i vol mëm an souf la briz. Mé oila déža Grandiab i arpous dann dériér lo dë filoshër. Fiou ! Fiou ! Lonbraž lé la, žïss dovan… La mor sïbit i sar gob tout… Ti-Žan sé-d trapé son fiol do-lo, largué dann fon. Lo ti boutèy i pèt an mil morso. Do-lo i vouèl partou, i devien in létan, larž, larž mëm, krë, krë mëm.

Grandiab i ariv, i bït desï. Son transpirasion i koul ; lï la soif. I tonm bien. Lï boir ; lï boir tanpïrkipë ; lï boir tanksétasé ; lï boir sitantèlman ke lï mèt lo létan a sèk. Son vante i guingn lerni žïska. Lï lé obližé ropoz in grin. … Ti-Žan èk son sër na anfin lo tan ariv palé lo roi. 

Désann, désann mon ti panié

Désann, désann nou l’arivé

San réžinbé, lo panié i dépoz son dë pasažé, an dousër. Ti-Žan i sote atér vitman, i kour voir lo roi.

 — Papa ! Papa ! Moin la poin lo tan rakont aou tou sa-k la spasé. Dépèsh aou : fé konstrir in ti kaz an fér dosou pié badamié dann fon la kour-la. Mèt in li dedan. Fé vit ! Fé vit par pitié ! 

In instan apré oila lo ti kaz an fér dobout, èk bèl-bèl baro intordab. An plin milië lonbraž. An plin milië la fréshër. In matla bien tann. Dra prop bien ropasé… Ti-Žan i fé lo vif pou sér lo panié.

 — Papa ! Momon ! Zot žann i vien dan in instan. Lï va rod anou. Fé alï pou répons nou la pokor arivé. Invit alï alé ropoz in mièt dan la fréshër an atandan. Amëne alï dan ti kaz an fér-la épïsa lërk lï sra anndan tak la porte èk lo plï gro kadna zot nana.

Sé la ke lï esplik son papa-momon zot žann sé Grandiab, é tout lo bataklan badabanm lankan… Lï fé-k fini son rakontaž oila i antan lo pa Grandiab ki déboul an priz. Ti-Žan èk son sër i loumay kashièt.

 — Bonžour bopér ! Bonžour bèlmér ! i di lo bèl kapor an débarkan dovan lo palé, ésouflé köm in shien i vien-d döne dériér lièv dann karo trénas. Oukilé mon fäm èk mon bofrér ?

 — Akoz ? Lé pa sanm ou, zot ? i domann lo roi an fézan létoné.

 — Non, va ! Nou la fé lé kourse pou voir kisa i pran la tèt. A ! Mon ti bofrér-la sa la poin la rat, sa. La falï mi fé pèt mon fièl pou bat alï, foutor !

 — Samëm ou lé fatigué kömsa ! i di la rëne. Odrémië ou ropoz toužour dë minït an atandan : moin lé sïr zot i doi z-èt ankor loin. Žïstoman na la fréshër dann ti-kaz térlaba-la ! Na in li i aspér aou ! 

Lo roi la amëne son žann dan lo kaz an fér, la fé alonž alï sï lo li… Pasito alonžé, lo boug sé ral in karang. Son ronfleman i fou la pèt tout bann zoizo ki tay a la volé. Lo roi sé-d tak la porte bien köm ki fo. Ti-Žan l’arivé èk dë bidon pétrol. La aroz partou. La krak in zalïmèt… Boup ! la fläm la anval lo ti kaz. Boum ! Diss kilomèt a la ronn la antandï la tèt Grandiab pété.

Lo roi èk la rëne té sitèlman kontan artrouv zot zanfan ke pandan karant žour la döne la fèt dan lo palé. É dopï lër-la Ti-Žan la porte lo tit «Mon Prinse». Kank lo roi va mor sé Ti-Žan va ranplas alï. Tanka son sër, èl té i vë pï voir in sël bižou an or devan son zië…


Daniel Honoré



- Fin du chapitre - 


Tous les contenus du site internet de Lectivia sont protégés par la loi sur les droits d'auteur. L'utilisation, le partage ou la reproduction de toute partie du contenu sans l'autorisation du titulaire du droit d'auteur ou des ayants droits ou de Lectivia sera punis par la loi en vertu des règlements sur la violation du droits d'auteur et la propriété intellectuelle